Cancún, Quintana Roo. 09 ti’ abril tu ja’abil 2020.
Niib óolal, bi’iken tsikbal yóosal ba’abalo’ob.
Etaile’ex ti’ Quintana Roo, bey xan in chíinpoltike’exe’.
Yaan in tsikbal, yóosal le talamil ku máansik le kaaba’ yéetel ik lu’umil, jach k’a’ana’an a wojeltke’ex le ba’alo’ob kin meentik yóosal ik kanáantik le kuxtalo’, le tojóolilo’ yéetel u náajalil ik ch’i’ibalilo’ob, noj lail tuméen táan ik wokol te’ kúuchil Dispersión Comunitaria.
Kin páay óoltikte’exe’ te’ súutuka’ yaan ts’íibta’anil, je’ex bix a wojele’exe’, 146 k’oja’ano’ob ti’ Covid-19 te’ lu’uma’. Ba’axe’ 100 ichilo’obe’ ti’ yaano’ob Cancún yéetel uláak’o’ob asab ti’ 20 ti’ Solidaridad chéen ti’ Playa del Carmen. K’abéet ik táan óoltike’ juntúul máak yaanti’ le k’oja’anila’ u páajtal u máansik ti’ ya’abkach máake’.
La’atene’ u k’iinil ik nojochkinsik le ba’ax k’a’ana’an utial ma’ u t’iit’pajal u paak’alil le k’oja’an ichilo’on utial ik kanantikinba’o’ob, kanáant ik láak’tsilo’on bey xan utial ma’ u sem chu’upul tu xuulil le naajil ts’aak yaajo’.
U súutukil a p’áatale’ex ta wotoche’ex bey xan ma’ u yaantal péeksilil ti’ kaajo’ob. Utial a p’áatal ta wotoche’, le Jo’ol póopilo’ ku yáantikech yéetel ku p’áatal ta wéetel, ko’ox t’aan bix ik biin.
Yóosal le t’ooxil ti’ ba’alo’ob ti’ janalo’, ts’o’ok u ts’áabal asab ya’ab 100 mil despensas, asab u bin 400 mil, ti’ le chan kaajo’obo’ bey xan táan ik wilik u yaantal ba’alo’ob ti’ kuxtalil utial tuláakal kaajnáalo’ob tu noj kúuchil kóonol tuméen le je’elo’ jach k’a’ana’an ti’ tuláakal ch’i’ibalil.
Táan ik wilik bix u páajtal ik chowakkunsik le meyaja’ yóosal ka’ páajchajak u yaantal wo’och tu mayak che’ tuláakal máak.
Yaan u páajtalil u ko’onol gas ti’ je’ máakalmáak noj kúuchil kóonol bey xan táan ik wáantik le ch’i’ibalil óotsilo’obo’.
Ts’o’ok ik joron ts’íibtik le nuupt’aan yéetel le Comision Federal ti’ Electricidad utial ik wáantike’ex yéetel chúumuk u bo’olil le sáasil asab ya’ab ti’ 500 mil ch’i’ibalilo’ob, 500 mil otochilo’ob jach k’a’ana’anti’o’ob, je’ex bix ma’ u máan tak 250 kilowatts ti’ jun wináal.
Ti’ yóosal le ja’o’, kin wa’alikte’exe’ ma’ xo’ot’ki’. Ti’ le máaxo’ob óotsilo’obo’ táan u ts’áabal áantaj ti’ bo’olil wáa u jeel k’iinil ti’ u bo’olo’ob.
Ichil u meyajil toj óolal, táan u ts’áabal táan óol ti’ fisica, mental yéetel emocional ti’ le máax u k’áato’ ti’ le Sistema Estatal ti’ Salud k’abéet a biin, je’ex séebil bey xan wáa jach k’a’ana’ane’ ka biin tu kúuchil tsaak yaaj.
Utial le je’elo’ yaan ik meyaj ti’ le seis meyajil jach k’a’ana’ano’.
Jun, kanáant le máako’ob ku táan óoltiko’ob yáaxil tuláakal kaajnáalo’ob. Táan in t’aan yóosal le j ts’aak yaajo’obo’, j áantaj ts’aak yaajo’obo’ yéetel le jmeyjulo’ob ti’ toj óolo’, bey xan yóosal le aj kanan kaajo’obo’, tuláakal máak ku meyaj ti’ noj kúuchil kóonol, kúuchil kóonol ts’aak bey xan le máaxo’ob ku t’ooxko’ob le janalo’.
Ka’a, kaxan yéetel kanáant le kaajnáalo’ob ti’ Quintana Roo u paak’alti’o’ob k’aasil le k’oja’anilo’. Táan in t’aan yóosal ik taatatsilo’ob, ik chiich bey xan nool, yéetel le máaxo’ob yaanti’o’ob uláak’ k’oja’anil ku meentik u mina’antal u múuk’o’ob yóosal le k’aasila’. Kex jump’éel táankelem lu’umilo’on lelo’ u yutsil aktáanil le k’oja’anila’, ba’axe’ yaan tik lu’umilo’on k’aasil k’oja’anil je’ex diabetes, le hipertensiono’, le obesidado’ bey xan tabaquismo.
La’atene’ k’abéet ik wáantik le nojoch máako’ob bey xan le máaxo’ob k’oja’ano’obo’ ma’ ik cha’ik u jóok’olo’ob u paak’alti’o’ob le k’oja’ano’ ku ts’o’okole’ u meentik u chu’upul u naajil ts’aak yaaj.
Óox, tan ik meyaj yóosal u nojochtal bey xan u yaantal kúuchilil le naajil k’oja’ano’obo’ yéetel u séeba’antal tuláakal le meyajil ti’ táan óol ku k’abéetchajlo’.
Táak in tsikbaltikte’exe’ le kúuchil je’ela’, leti’ tu’ux ku ya’abkunsaj le paak’alilo’, tan ik meyaj yóosal ik aktáankunsik tu beelil le k’oja’ana’. La’atene’ tan ik meyaj utial u yaantal ma’alob naajil ts’aak yaaj, ya’ab kama bey xan naajil k’oja’ano’ob chéen ti’ Covid-19.
Chéen ti’ Cancune’ yaan u yaantal tak 300 kamao’ob bey xan yaan u yaantal ya’ab kúuchil ti’ terapia intensiva ti’ le xaman, chúumuk yéetel nojol le lu’umila’.
Jach k’a’ana’an a wojeltke’exe’ wáa ka p’áatale’ex ta wotoche’exe’ ma’atan u ya’abtal máak kun paak’alti’ le k’oja’anilo’ beyo ma’atan u bilalta’al le kamao’ob te’ naajil ts’aak yaajo’.
K’a’béet ma’ ik p’áatik u k’oja’antal ik láak’tsilo’ob, le nojoch máako’ob yéetel le máaxo’ob yaanti’o’ob diabeteo’, hipertension, obesidad, tabaquismo wáa asma, yóosal ma’ u k’uchulo’ob u bilalto’ob le kamas yaan te’ naajil ts’aak yaajo’.
Kan, meyajnajo’on utial u ya’abtal jmeyjulo’ob ti’ naajil k’oja’ano’ob, bey xan tik ka’anso’on le tan u meyajo’ob ka’achilo’ utial u kano’ob u ts’aakal le k’oja’ana’.
Yaan u chuun tsoolil jmeyjulo’ob ti’ toj óol ichil yaan j ts’aak yaajo’ob, x áantaj ts’aak yaajo’ob, j áantaj ts’aak yaajo’ob, afanadoro’ob, terapistao’ob, laboratoristao’ob, quimicoso’ob, paramedicoso’ob yéetel jmeyjul áantajo’ob, táan ik meyajo’on utial ik muuk’a’ankunsej bey xan utial ik k’aamik meyaj uláak’o’ob jmeyjulo’ob ti’ toj óol.
Jo’o, tik ts’áaj jun múuch’ jmeyjulo’ob yéetel urbanistao’ob, jmeyjulo’ob kaaj estatal bey xan ti’ méek’tan kaajilo’ob utial ik kanáantik u péeksilil le kaajnáalo’obo’: yáaxe’ utial ma’ u sem yaantal paak’alil le k’oja’ana’ ichil le péeksilila’ bey xan ka’ le kaajnáalo’obo’ p’áatako’on tu yotoch, ku ts’o’okole’ ik ch’a’ óolt le náajal tu ma’alob béelil.
Ti’ káajbale’, táan ik meyaj yóosal le p’iis ti’ náachilil máako’, ti’ máax u páajtal ik k’uchulo’on; u páajtal ik k’uchulo’on ti’ meyajo’ob yóosal ma’ u cha’abal u máan wíinik bejla’ak ti’ u kiis buuts’e’, wáa u jáatspajal jmeyjulo’ob ti’ kiis buuts’, u p’a’atal péeksilil kaajnáalo’ob yéetel tsilk’iin bey xan wáa xiib wáa ko’olel, u ts’áabal tsilk’iin ti’ u ko’onol k’áaj ja’, táak wáa le máako’obo’ k’abéet u jóok’olo’ob utial maan naats’il u yotoch.
Yéetel uláak’ ba’ax meyajnajo’on utial ik kanáantik leti’ ik noj kambalil, le noj meyajil, meyaj tik kaajo’on bey xan ik jo’osik táanil ik náajalil yéetel ik ka’ans le emprendedoreso’obo’ utial le túunben kuxtalil kaab, lela’ jump’éel meyaj jach k’a’ana’an.
Niib óolal ti’ le k’aax t’aan yéetel Solidaridad tik joron ts’íibto’ yéetel uláak’ asab ti’ mil kúuchil meyajo’ob tik wilo’on bix ik kanantik 405 mil meyajo’ob ti’ le 475 mil yaanto’on te’ Seguro Socialo’. Yaan ik muuk’a’ankunsik le k’aax t’aana’ yéetel túunben bey xan ma’alob meyaj yóosal ka’a xuulil: áantaj le jmeyjulo’obo’ yéetel áantaj le kúuchil meyajo’obo’.
Lelo’ ku táan óoltik le patan utial u yéemel le bo’olil sáasil, ja’, gas, o’och yéetel ts’a óolal ti’ toj óol.
Le ba’ax tak u wilik yóosal le kúuchil meyajo’obo’, yaan ik meyaj yéetel le nu’ukul ch’a’ oochel empresarialo’obo’ utial ik kaxtik esquema financiero yéetel hacendario ku ts’áabal utial le máaxo’ob yaanti’o’obo’, ka’ beychajak ik jóok’ol táanil utial le ch’a’ óolo’ bey xan u káajal ik náajalil.
Ti’ leti’ ba’ax ts’o’ok ik meyaj yéetel ba’ax táak ik meentik utsil utial ik kanáantikinbao’on te’ coronaviruso’, te’ Covid-19 bey xane’ utial ik jóok’olo’on táanil tik náajalil k’abéet u yaantal te’ lu’uma’.
