T’aanil aj belnal ti’ u lu’umil Quintana Roo Carlos Joaquín yo’osal le k’oja’anil coronavirus way lu’umile’.
Cancún, Quintana Roo. 31 ti’ marzo tu ja’abil 2020.
Etaile’ex.
Ti’ yaano’on tu súutuk talamil. Mexicoe’ táan u máan ti’ jump’éel k’iinil toop yo’osal le báam kíimilo’.
La’atene’ ichil Quintana Rooje’ kik kaxtik tuláakal le máaxo’ob yaantiob le k’oja’anilo’ yéetel ku kaaxta’al yéetel máax ts’o’ok u wilikubaj. La’aten tin wa’alaj ka’ nojochkinsa’ak le p’íisil yo’osal u náachilil máak ti’ uláak’.
Jach k’a’ana’an u láaj beeta’al le ba’ax ku ya’ala’lo’ yo’osal u éemel u séeba’anil le paak’alilo’. Ka’ u’uye’ex. Ma’ chéen ka’ yaanake’ex náachilil ti’ uláak’ máaki’, k’a’abeet ik p’áatalo’on tik wotoch. P’áaten ta wotoch, ma’ jóok’ol.
Ts’o’ok in k’áatik ti’ le Secretaría de Seguridad Pública yéetel le Guardia Nacional ka u áanto’on ik k’áat ti’ tuláakal máak ka’ p’áatak tu yotoch.
Yaan ik kanan paakatik máaxo’ob ku okolo’ob yéetel máaxo’ob ku jóok’olo’ob tik lu’umo’on, ik ya’abkunsik le k’áatchi’o’ob ti’ toj óolo’ yéetel a núukik ba’ax ku k’áata’alteech te’ tu’ux ku ch’a’abal kiis buuts’ wáa péepen buuts’. Bey xan ts’o’ok ik ts’aaik control sanitario ti’ úuk beelil tik lu’umo’on, tak Yucatán bey xan Campeche.
Bey xan yaan ik wilik u peeksilil ichil. Le meyaj yéetel u jéel táan óolo’obo’ ti’ le mektan kaajilo’ tik ts’aaik jmeyjulo’ob ti’ toj óolal tuláakal u beelil Chetumal- Cancun, tik kanáantik u beelil le kaaja’, utial ik táan óoltik wáa yaan k’oja’anilo’ob yéetel ma’ u paak’ik ti’ uláak’o’ob.
Kik k’áatik ka na’ate’ex le ba’ax kik beetiko’ yéetel ma’ p’u’ujle’ex bey xan ka áante’ex ti’al le ba’ax ku k’aata’alo’. Máax ma’atan u beetik ba’ax ku k’aata’alo’ yaan u to’opol yéetel le a’almaj t’aan ts’íibta’ano’.
Yaan ik ya’abkunsik le kuuchil t’aanil utial ik meentik a u’uyke’ex a p’áatale’ex ta wotoche’ex. Jach k’a’abeet ma’ táan óoltike’ex le ba’ax ku ya’ala’al ma’ jaajo’ tuméen chéen ku kaxtik ka’ jaatsak wíiniko’ob. Ichil le 911 bey xan tuláakal le chíikulil te’ noj lu’umila’ yéetel te’ méek’tan kaajila’ u páajtal a wa’alik ba’ax ku yúuchul teche’.
Tuláakal jmeyjil ti’ Mek’tan mail te’ Lu’uma’ ku meyaj tu yotoch bey xan kik kanan paakatik tu’ux k’a’abeeto’ yéetel kik kanáantik ik higiene bey xan u náachil máak. Le jmeyjil ti’ Salud, Protección Civil, Agua Potable, Seguridad Pública yéetel impartición ti’ justicia, ti’ regulación comercial bey xan transporte ku meyajo’ob táanil. Táan ik kanáantike’ex yéetel nu’ukulo’ob ti’ le kanan kuxtalo’.
Ts’o’ok ik t’aan yéetel nojoch kúuchil koonol, kúuchil koonol ts’aak, kúuchil chuup ja’, kúuchil koonol waaj yéetel kúuchil koonol gasolina yo’osal u yaantal ba’ax k’a’abeet ti’ tuláakal wíinik le ken k’a’abetchajak ti’ le kaajnáalo’obo’. Yaan ik táan óoltik ka meyajnak le jmeyjilo’ob ti’ tuláakalo’on.
Taak in ka’ wa’alike’ ma’ k’a’abeet le chéen kananil náachil máako’. P’áaten ta wotoch, kanáant a yuumtsilo’ob, noolo’ob, chiicho’ob, kanáantaba’e’ex. Ti’ tech Quintanarroenseile’ex, kin k’áatik ka P’áatkech ta wotoch, lelo’ a meyaj.
To’one’ yo’osal ik tóoksaj kuxtale’ tan ik ya’abkunsik jmeyjilo’ob u kaambalmo’ob ti’ naajil ts’aak yaajo’ob, nu’ukulil chiltal, píikil ik’ ye’etel bix u meyaj le Organización Mundial ti’ Salud.
U múuch’ meyajil Ejercito Mexicano yéetel INSABI tik ilik u wa’ach’al le naajil k’oja’ano’obo’, je’ex bix hospital oncológico ti’ Chetumal yéetel u túunben naajil k’oja’an ti’ Tulum utial u páajtal u bin máaxi’.
Ti’ uláak’ ba’ale’, utial ik kanan le náajalil le ch’i’ibalilo’obo’ ts’o’ok u taakpajala asab ya’ab ti’ 1000 empresas ti’al jump’éel utsil meyaj ti’ Quintana Rooj. Tik kaxto’on jump’éel ma’alob múuch’ meyaj utial u yaantal ma’alobil te’ jejeláas jmeyilo’obo’ yo’osal u bo’olil wíinik.
Kin niib óoltik ti’ tuláakal le empresarioso’ob ts’o’ok u meentiko’ob ba’ax ku k’aata’al yo’osal u ma’alo’obil kuxtalil le láak’tsilo’ob way Quintana Roo; yaan xan máax ts’o’ok u tselik meyaj ti’ ya’ab wíiniko’ob. Yéetel le Secretaria de Trabajo’o’ bey xan Previsión Social ti’ le Lu’umila’ tik káajso’on jump’éel a’almaj t’aan yo’osal u chíimpolta’al u toj be’enil le jmeyjulo’obo’ utial ka táan óolta’ak tu k’iinil chéen tio’ob, ka u il le yuumil tu’ux ku meyajo’obo’ ba’ax k’a’abeet u beetiko’ob. Ma’ chéen ta junal yanechi’, yaan ik ilik ka chíimpolta’ak le a’almaj t’aanil yaano’, yaan ik áantike’ex.
Táan ik seen wa’alik te Comision Federal ti’ Electricidad utial le máaxo’ob ma’atan u beytal u bo’olo’obo’ ma’ u tse’elelti’o’ob le áantajo’. Yéetel le IMSS, Infonavit bey xan Fonacot tan ik meyaj utial u páajtal bo’ol tuláak’ k’iin ku ts’o’okole’ ma’ u yaantal ujeel bo’olal. Le ku iliko’ob le Internet, Telefonia celular, bey xan Televisión ti’ bo’olil, ts’o’ok u meetiko’ob yéetel tu ya’alo’obe’ yaan u pa’atik bo’olil tu jéel k’iin bey xan ma’atan u xo’ot’ol le táan óolo’.
Jach niib óolaltio’ob.
Le je’elo’oba’ ma’alob meyaj utial u jets’a’an óolal wíiniko’ob je’ex bix u janal máak yéetel táan óol.
Utial le yáaxo’, u múuch’ meyajil yéetel le jo’ol póopil mektan kaajo’obo’ yaan ik k’uubik janal ti’al le máaxo’ob jach k’a’abeeto’, bey xan le máaxo’ob tse’el meyajti’o’obo’ yéetel talamil u ilik u kuxtal. Táan ik t’aan ti’ 400,000 otocho’ob te’ lu’umila’. Jach u óotsilil le láak’tsilo’ob Quintana Rooj.
Te’ k’iino’ob je’ela’ tan ik ts’aik kajóolbi le meyaj yéetel bix ko’on beetej. Ma’ u yaantal ma’na’at: yaano’on ta éetele’ex, ik nojoch tuukule’ ma’ a p’áatale’ex mina’an a wo’oche’ex.
Yo’osal le táan óolo’, kik meyaj kanan páakat cibernética utial u yila’al ma’ u yaantal óokolo’ob ti’ nojoch kúuchil kóonol, je’ex óokolo’ob táankab. Bey xan kik meyaj yo’osal le 2000 camaras utial u ila’al u kanáanta’al, bey xan u meyajta’al wáa yaanak ba’axo’ob ma’ tu beeli’. Laalaaj k’iin kin meyajo’on noj beej yéetel aj kanan kaajo’ob tuláakal lu’um je’ex bix kúuchil koonolo’ob.
Mantats’ kin meyaj yo’osal ba’ax k’a’abeete’ex yéetel ba’ax ka tuukultike’ex. Ba’ax k’a’ana’antene’ leti’e in wu’uyike’exo’ yéetel ka meyajnaken náats’il te’ex. Ts’o’ok in ojeltike’ ik meyaj seeba’anil yéetel yo’osale’exe’ utsil, ku ts’o’okole’ bejla’ak te’ k’iino’ob je’ela’ ik kanáant um kuxtal wíinik te báam kíinil ku yúuchula’, ka meyajnako’on ma’alo’obil yéetel máaxo’ob u k’aajóolo’ob yo’osal yéetel ma’ a tuukultike’exe’ yo’osal política.
Bejla’ake’ táan ik máansiko’on talamil k’iinilo’ob. Chéen yéetel u múuch’ meyaj Quintana Rooje’ u páajtal u baykunaj jump’éel lu’umil tu’ux tuláakal máak ki’imak u yóol, yéetel tu’ux tuláakal máak u k’áat yaantal. Ma’atan u páajtal ik p’áatik ik lúubul, tuméen le mejen palalo’obo’ táan u wiliko’on bix ik jóok’ol táanil. Mina’an kúuchil utial ma’ na’atik ba’ax ken a beetej. Mix máak u páajtal ma’ u táakpajal yéetel ka p’áatak pachil.
Bejla’ak yéetel waye’.
Múuch’ ko’on jóok’ol táanil.