Etaile’ex:
U súutukil utial u ch’a’abal le p’iisilo’ob k’a’ana’an utial kanáano’.
Táan ik wokol te’ kúuchil Dispersión Comunitaria ti’ coronavirus. Te’ kúuchila’ le paak’alilo’ jach séeba’an tuméen yaan máako’ob yaanti’o’ob le k’oja’anilo’ ku ts’o’okole’ mix ba’al ku yu’ubiko’ob tu wíinkilal ku ts’o’okol xane’ ma’ u yojelo’ob wáa yaanti’o’ob le k’oja’anilo’ mix wáa u páajtal u paak’iko’ob ti’ ujel máako’ob k’oja’ano’ob ti’ uláak’ k’oja’anil je’ex obesidad, diabetes, hipertensión wáa nojoch máako’ob.
Niib óolal ti’ le mil quintanarroenseo’ob ku p’áatal tu yotocho’ob. U áantaj beyo’ jach k’abéet.
Ba’axe’, ya’ab máake’ ma’atan u meentiko’ob yéetel je’elo’ tan u ts’aaiko’ob sajbe’enil u toj óol bey xan u ch’i’ibalilo’ob.
Ts’o’ok in t’aan yéetel máako’ob u wojelo’ob yóosal le ba’ax ku yúuchulo’ bey xan yéetel te’ex, tuméen ti’ tene’ jach k’a’ana’an le ch’a’a ma’alob t’aano’.
Yóosal le naats’al le kúuchil propagación masiva ti’ le báam kíimila’, jach k’abéet u ts’áabal p’íisil k’a’ana’an utial ik kanáant le kuxtalilo’.
K’abéet ik we’esik le toj be’enil constitucional ti’ u toj óolil le quintanarroens’eo’obo’.
Ma’atan u páajtal u yokol le ma’ wojelo’ mix le k’al t’aano’, mix xan le t’aanil ti’ política mix ti’ máak.
Utial ik tóoksaj kuxtal, k’abéet le múuch’ meyaj ti’ tuláakal máak.
Kaajnáale’ex ti’ Quintana Roo, kin k’áatik a áantaje’ex utial ik chukbesik le p’iisil k’abéeto’, utial ka’ uláak’ 6 semanao’obe’ ka’ éemek u séeba’anil le paak’alilo’ yéetel ma’ u yaantal máak k’oja’ano’ob.
Noj lail, k’abéet ik kanáantiko’on le máako’ob yaanti’o’ob uláak’ k’oja’anil, le máaxo’ob séeb u k’oja’antalo’.
Te’ela’ le áantaj tuméen ch’i’ibalilo’ jach k’a’ana’an.
Ma’ p’aatike’ex u jok’olo’ob tu yotocho’ob yéetel ka’ páajchajak u paak’alti’o’ob.
Le séeb u k’oja’antalo’obo’ yáax táanil, ik ch’i’ibalilo’ob yéetel obesidad wáa sobrepeso, le yaanti’o’ob diabetes yéetel hipertension.
Wáa paak’akti’o’obe’, u ts’aakalo’obe’ jach talamil yéetel u páajtal u kíimilo’obe’
Bey xan ik láak’tsilo’ob yéetel ik etailo’ob yaanti’o’ob asma, wáa k’oja’ano’ob ti’ u riñono’ob bey xan u puksi’ik’alo’ob.
K’abéet ik kanáantiko’ob, ik p’aato’on tu junalo’ob yóosal ma’ u paak’alti’o’ob bey xan ka’ ik a’al ti’ le jo’ol póopilo’ob ti’ toj óolo’ utial ka’ ila’ako’ob. Wáa k’abéet áantajti’o’obe’ yaan ik k’aatik ti’ 911.
Yéetel leti’o’obe’, tikláakalo’on táan ik tóoksaj kuxtalo’ob.
La’atene’ ts’o’ok in ch’a’ik u túukulil yóosal le p’iis ti’ náachilil máako’, tu beelil le p’iisil ti’ higiene, jáatspajal le máan yéetel kiis buuts’ bey xan le péeksil máak tik kaajal.
Le p’iisil ko’on ts’áaj utial le kanáan máako’, leti’ le:
Yóosal le péeksil máak ti’ kaajal yéetel le p’áatal ta otocho’, chéen kun p’a’atal u péek le máako’ob ku jóok’olo’ob jach k’a’ana’ano’, je’ex bix yóosal le táan óol ti’ toj óolo’ wáa jóok’ol maan ba’alo’ob k’abéet ti’ u ch’i’ibalil.
Yaan u k’a’alal noj beelo’ob yóosal ma’ u máan kiis buuts’o’ob yéetel yaan u ts’áabal jmeyjulo’ob ti’ toj óol utial ma’ u seen máan máako’ob ti’ tanxel mek’tan kaajil.
Le kiis buuts’ ti’ kanan kaajo’obo’ yaan u kanáantik u túuxt le kaajnáalo’ob tu yotoch wáa jóok’a’ano’ob táankabo’.
Ma’atan u cha’abal u yaantal múuch’tal.
Te’ k’iinilo’oba’ yaan u k’áata’al ka’ ts’aabak piix chi’ le ken jóok’kech, le aj kanan kaaj ti’ Quintana Roo yaan u k’uubiko’ob piix chi’ utial áantaj le kaajnáalo’obo’.
Ti’ le kúuchilo’ob tu’ux u páajtal u yaantal ya’ab máako’ob utial u jóok’olo’ob meyaj k’abéete’, je’ex bix kúuchil pa’at kiis buuts’, kúuchil chuup gasolina, kúuchil kóonol gas wáa kúuchil wíiniko’ob, k’abéet u kanan páakat le náachil ti’ uláak’ máak ti’ “sana distancia”, k’a’ajs tak metro y medio u náachilil ti’ uláak’o’ob.
Yóosal le maano’obo’, le máako’obo’ k’abéet u péeko’ob chéen tu juno’ob yéetel chéen biin maan ba’alo’ob ti janal tu kúuchil kóonol asab naats’il ta wotoch.
Jach k’a’ana’an kex chéen jun k’iin ti’ jun semanae’, ka’ núuk le k’áatchi’ digital yóosal bix a wu’uykabaj yéetel bix yaanikech, u páajtal a wóokol ti’ le Secretaria ti’ Salud bey xan ti’ Gobierno del Estado.
Le kúuchil kóonolo’obo’ k’abéet u meentiko’ob tusbeel ti’ le p’iisil sanitariao’obo’ bey xan le náachil uláak’ máako’obo’ je’ex bix: cho’oik le ba’alo’ob ku ko’onolo’obo’, le we’esajil yóosal le náachilil máak ti’ metro y medio.
Yóosal le kúuchil mercantilo’obo’, chéen u páajtal u meyajo’ob le k’a’ana’ano’obo’, tu’ux kun ts’alpaachtik ti’ le jmeyjulo’obo’ u ts’áao’ob u piix chi’, tuláakal uláak’o’obo’ k’abéet k’aalal wáa ma’atan u tusbeelo’obe’ yaan u k’a’alal yéetel yaan u bo’olo’ob ti’ jo’ol poopilo’ob.
Yaan u éemsa’al u tsilk’iin u ko’onol k’aj ja’ ti’ tuláakal le kúuchilo’obo’, yéetel wáa ma’atan a tusbeele’ yaan u tse’elel a kúuchil kóonol.
Na’ate’ le múuch’ meyaja’ jach k’a’ana’an. Ma’ cha’ik u yaantal ya’ab bo’olil wáa k’a’alal kúuchil kóonol.
Baykunaj áantaj a náajalil a ch’i’ibalil, amal otochil bulk’iin.
Yaan u tso’olol le túunben p’iisilo’ob je’ex ko’on biin il bix u biin.
Táan óol le tsoolil kun biin ts’áabal te’ kúuchilo’ob oficialo’.
Tene’ yaan in p’áatal yóosal in núukik je’e ba’ax a k’áate’exe’.
Na’ate’exe’ te’ súutuka’ tuláakal máak k’a’ana’an áantaj.
Te’ k’iino’oba’ múuch’ áantaj yóosal ik kanáatik ik kuxtal.
K’abéet ik áantaj je’e bixe’, ba’ale’ k’a’ana’an ik aktáankunsik le ba’ax ko’on beeto’ yóosal le k’oja’anil yaana’, tuméen te’ kuxtalila’ k’uch ma’ ik wojelo’oni’.
Chéen le múuch’ilil yéetel áantaj uláak’o’obo’, u páajtal ik tóoksaj kuxtale’ utial ik kanáantik ik ch’i’ibalil yéetel ik ch’a’ óolt ik náajalil.
K’a’ana’an ik mentik túunben ba’alo’ob, múuch’ilil, tuméen chéen múuch’o’on, yaan ik jóok’olo’on táanil.
Niib óolal.
